Dù sau nhiều năm đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể, thế nhưng ca trù vẫn bị nằm trong danh sách cần phải bảo vệ khẩn cấp. Với rất nhiều các biện pháp đã được triển khai, nhưng đến thời điểm hiện tại số lượng các nghệ nhân lão luyện đang dần mai một và những thế hệ tiếp theo đón nhận loại hình nghệ thuật này đang ở một con số rất ít.
Điều này rất dễ hiểu vì hầu hết các ca nương và đàn kép ngày nay không còn được như xưa. Cuộc sống bận rộn, đòi hỏi ai ai cũng phải bận rộn kiếm sống với rất nhiều công việc, rất khó để theo được một loại hình nghệ thuật không đem lại nguồn thu nhập chính cho họ. Còn với những đối tượng là trẻ em thì việc truyền dạy ca trù lại tương đối khó, khi chính việc học kiến thức trên trường lớp giờ vất vả hơn rất nhiều. Đứng trước ngưỡng cửa cần bảo vệ khẩn cấp, cơ quan nhà nước ta đang tích cực các biện pháp, góp phần thúc đẩy bảo vệ loại hình di sản quý giá này.
Di sản văn hóa ca trù là loại hình nghệ thuật gì?
Với nhiều tên gọi và tuỳ từng địa phương, từng thời điểm mà hát ca trù còn gọi là hát ả đào; hát cửa đình, hát cửa quyền, hát cô đầu, hát nhà tơ; hát nhà trò và hát ca công. Đây là một loại hình nghệ thuật có từ lâu đời, độc đáo và có ý nghĩa đặc biệt trong kho tàng âm nhạc Việt Nam; gắn liền với lễ hội, phong tục, tín ngưỡng, văn chương, âm nhạc, tư tưởng, triết lý sống của người Việt. Ca trù có nhiều tên gọi, tuỳ từng địa phương, từng thời điểm; mà hát ca trù còn gọi là hát ả đào, hát cửa đình, hát cửa quyền, hát cô đầu, hát nhà tơ; hát nhà trò và hát ca công.
Hát ca trù là nghệ thuật hát thơ, có một hệ bài bản phong phú quy định cho từng lối hát thờ, hát chơi và hát thi. Đây là một loại hình nghệ thuật có từ lâu đời; độc đáo và có ý nghĩa đặc biệt trong kho tàng âm nhạc Việt Nam, gắn liền với lễ hội; phong tục, tín ngưỡng, văn chương, âm nhạc, tư tưởng, triết lý sống của người Việt. Lời lẽ, ca từ của ca trù mang tính uyên bác, ít lời mà nhiều nghĩa; giàu chất thơ, mang nhiều cảm xúc, trầm ngâm, sâu lắng. Ca trù có đủ các thể loại từ trữ tình lãng mạn đến sử thi anh hùng, triết lý giáo huấn;… đã thu hút sự tham gia sáng tác, thể nghiệm tài năng của nhiều văn sĩ và trí thức
Đánh giá của UNESCO việc bảo tồn bản sắc văn hóa ca trù
Ca trù đã trải qua một quá trình phát triển ít nhất từ thế kỷ 15 đến nay; được biểu diễn trong không gian văn hóa đa dạng gắn liền, ở nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Ca trù thể hiện một ý thức về bản sắc và sự kế tục trong nghệ thuật biểu diễn; có tính sáng tạo, được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác; thông qua các tổ chức giáo phường. Những giáo phường này đã duy trì các cộng đồng có quan hệ mật thiết; tạo nên nét đặc trưng cho ca trù. Mặc dù trải qua nhiều biến động lịch sử, xã hội nhưng ca trù vẫn có một sức sống riêng; bởi giá trị nghệ thuật của nó đối với văn hóa Việt Nam.
Ca trù độc đáo ở không gian nghệ thuật riêng, nhạc cụ và thể thơ riêng biệt. Theo các nghệ nhân dân gian, ca trù có 56 thể thức hoặc giai điệu khác nhau, mỗi loại này được gọi là thể cách. Kỹ thuật hát rất tinh tế, công phu như thể ca sĩ nắn nót, trau chuốt từng chữ. Nhạc cụ được tinh giản với sự tương phản âm sắc đã làm tôn vẻ đẹp của từng thành phần tham gia hoà tấu. Có hiểu thấu nội dung và nghệ thuật ngôn từ trong các bài ca cùng sự biểu hiện tinh tế của các ca nữ trong sự phối hợp nhịp nhàng với ngón đàn, khổ phách… mới thấy hết vẻ đẹp và giá trị của loại hình nghệ thuật này.
Kỹ thuật hát ca trù truyền thống
Tham gia biểu diễn ca trù có ít nhất 3 người: Một ca sĩ luôn là nữ (gọi là “đào” hay “ca nương”); hát theo lối nói và gõ phách lấy nhịp (phách là một nhạc cụ làm bằng gỗ hoặc tre, được gõ bằng 2 que). Một nhạc công nam giới (gọi là “kép”) đệm đàn đáy cho người hát. Đán đáy là một loại đàn cổ, dài, với 3 sợi dây tơ và 10 phím đàn. Ngoài ra, còn có một người chơi trống hoặc đánh trống chầu; (gọi là “quan viên”, thường là tác giả bài hát).
Theo thống kê của các nhà nghiên cứu, đến giữa năm 2009 có 63 câu lạc bộ với khoảng 769 người; (bao gồm 513 đào nương và 256 kép đàn và người đánh trống chầu) ở 14 tỉnh; thành phố (Hà Nội, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, Hải Dương, Hưng Yên, Hải Phòng; Thái Bình, Nam Ðịnh, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, TP. Hồ Chí Minh) trên cả nước; có hoạt động thường xuyên và có kế hoạch luyện tập truyền nghề ca trù. Tuy nhiên, số nghệ nhân có thể hát được từ 10 làn điệu trở lên là rất hiếm. Tại Viện Âm nhạc hiện đã lưu trữ được 7 điệu múa ca trù và 42 bài bản ca trù. Các văn bản Hán Nôm về ca trù là 26 bản và khoảng 25 cuốn sách về ca trù.
Sự tán thưởng mà “quan viên” dành cho người hát, hoặc bài hát được biểu lộ qua cách đánh trống. “Quan viên” đánh vào thành trống nhiều lần biểu lộ chỗ đắc ý. Nếu không hài lòng với người hát, “quan viên” đánh hai nhịp trống. Đào hát ngồi trên chiếu ở giữa. Kép và quan viên ngồi chếch sang hai bên. Không gian trình diễn ca trù có phạm vi tương đối nhỏ; và sự tham gia từ phía khán giả là rất cần thiết
Bảo vệ và gìn giữ nét văn hóa của dân tộc
Ca trù được công nhận là đã có đóng góp lớn vào văn hóa Việt Nam. Từ ca trù, một thể thơ độc đáo ra đời và trở nên có vị trí sáng giá; trong dòng văn học chữ Nôm của dân tộc. Đó là thể thơ hát nói, được ưa chuộng qua nhiều thế kỷ. Ngoài ra, đàn Đáy và Phách đã trở thành những nhạc khí đặc trưng; góp phần đưa ca trù trở nên một thể loại thanh nhạc kinh điển của Việt Nam. Với bề dày của lịch sử, chiều sâu của nghệ thuật và mang bản sắc dân tộc rõ rệt; ca trù đã khẳng định được vị trí quan trọng không chỉ ở Việt Nam mà trên cả thế giới.
Với sự đồng thuận, tự nguyện và hiểu biết đầy đủ của các cộng đồng hát ca trù; cùng với các kế hoạch hành động, trách nhiệm, cam kết, ủng hộ và hỗ trợ; của các cơ quan nhà nước đối với việc bảo vệ di sản; đã góp phần đảm bảo sức sống của loại hình nghệ thuật này. Và với những đặc tính ưu việt, sau bốn năm chờ đợi; kể từ khi Chính phủ cho quyết định đệ trình UNESCO; xét duyệt, ca trù của Việt Nam đã được ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể; cần được bảo vệ khẩn cấp vào ngày 1/10/2009 tại Abu Dhabi, Các Tiểu vương quốc Ả-rập thống nhất.
Nguồn: vietsensetravel.com